اختیارات مظفری
معرفی کتاب
اختیارات مظفری در اصل گزیده‌ای فارسی از کتاب نهایة الادراک فی درایة الافلاک (اثر قطب‌الدین شیرازی به زبان عربی) است. عنوان کتاب اختیارات مظفری انتخاب شده که چون اختیارات به معنای علمی تخمينی برای به دست آوردن اوضاع عالم و ممالک و شهرها و ... با توجه به وضعيت ستاره‌ها و بروج است، در نگاه اول این‌طور به نظر می‌رسد که موضوع مطرح شده در این نسخه نیز باید مربوط به احکام نجوم باشد؛ ولی بر خلاف انتظار، موضوع اصلی این کتاب هیئت بوده که در آن به طور خاص هیئات آسمان و زمین و عدد افلاک و مقادیر حرکات و کمیت ابعاد و اجرام و کیفیت اوضاع بسایط اجسام مورد بررسی قرار گرفته است.
نویسندۀ این اثر، محمود بن مسعود شیرازی معروف به قطب‌الدین است. او این کتاب را به یولق ارسلان حسام‌الدین هفتمین فرمانروای ارتق هدیه کرده که فردی علم‌دوست و حامی دانشمندان و علمای زمان خود بوده است. (لغتنامه دهخدا)
محتوا
این نسخه در چهار مقاله تحت عناوین مقدمات، هیئت اجرام علوی، هیئت زمین و مقادیر ابعاد و اجرام کواکب نوشته شده است.
مقالۀ اول سه باب را در برمی گیرد؛ باب اول در تعریف علم هیئت، باب دوم در مقدمات علم هندسه و باب سوم مقدمات علم طبیعی.
مقالۀ دوم شامل سیزده باب است؛ باب اول در کروی بودن زمین و آسمان و مرکزیت زمین در کرۀ سماوی، باب دوم در وضع ترتیب اجرام بسیط، باب سوم دربارۀ دوایر مشهور، باب چهارم دربارۀ احوال کواکب ثابته، باب پنجم دربارۀ حرکت افلاک، باب ششم فلک آفتاب، باب هفتم فلک ماه، باب هشتم افلاک زحل و مریخ و مشتری، باب نهم افلاک زهره و عطارد، باب دهم در عروض کواکب متحیره، باب یازدهم در اختلاف منظر، باب دوازدهم در اختلاف نور ماه و خسوف و کسوف، باب سیزدهم در نطاقات و قرانات و تشریق و تغریب و ظهور و خفای کواکب.
مقالۀ سوم شامل سیزده باب است؛ باب اول در هیئت زمین، باب دوم در خواص خط استوا، باب سوم دربارۀ آفاق مایله، باب چهارم دربارۀ مواضعی که عروض آنها از میل کلی بیشتر نباشد، باب پنجم دربارۀ مواضعی که عروض آنها از میل کلی بیشتر و از ربع دور کمتر باشد، باب ششم دربارۀ مواضعی که عرض آن ربع دور باشد، باب هفتم در مطالع بروج، باب هشتم درجات ممر کواکب و درجات طلوع و غروب، باب نهم مقدار شبانه روز و تعدیل، باب دهم دربارۀ صبح و شفق، باب یازدهم دربارۀ اجزای ایام، باب دوازدهم دربارۀ اظلال، باب سیزدهم دربارۀ خط نصف النهار.
مقالۀ چهارم شامل سه باب است؛ باب اول دربارۀ ابعاد و اجرام به طریق مشهور، عنوان باب دوم ذکر نشده، باب سوم دربارۀ ابعاد و اجرام به طریق حق.
از نکات قابل توجه در نسخۀ حاضر، می‌توان به ذکر اقالیم و معرفی اماکن جغرافیایی شناخته‌شده در آن زمان در مقالۀ سوم اشاره کرد. این اسامی در مطالعات جغرافیای تاریخی می‌تواند به پژوهشگران این رشته کمک شایانی کند.
این کتاب مهم‌ترین اثر قطب‌الدین در زمینه هیئت به شمار می‌رود. «مدل سیاره‌ای قطب‌الدین شیرازی برای سیارات خارجی در کتاب اختیارات مظفری با وضوح بسیار عرضه شده که این مدل بر خلاف دیگر مدل‌های غیر بطلمیوسی مکتب مراغه است.» (گمینی، ۱۳۸۸)
به گفتۀ مینوی، بهترین بررسی دربارۀ این کتاب توسط ویکتور روزن (متوفی ۱۹۰۸) انجام شده است. (گمینی، ۱۳۸۸)
نسخه‌شناسی
نام این نسخه در فهرست نسخه‌های خطی مؤسسۀ السنة الشرقی پطرزبورگ آمده است.
این کتاب با شمارۀ بازیابی ۱/۶۴۹۲ در کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی موجود است.
نسخه‌های دیگری که از این کتاب وجود دارد به شرح زیر است:
- ۳۰۷۴ کتابخانۀ ملی (۱۷۷گ، ۶۸۲ ﻫ) فهرست ملی، ج۶، ص۸۷۰؛
- ۱۹۵۴ کتابخانۀ ملی (۱۹۰گ، قرن دهم) فهرست ملی، ج ۴، ص ۴۱۹؛
- ۳۵۰۱ کتابخانۀ ملک (۴۲۲ص، ۱۰۲۳ ﻫ) فهرست ملک، ج ۲، ص ۱۶؛
- ۳۷۴ کتابخانۀ مجلس (۴۱۶ص، ۱۰۶۹ ﻫ) فهرست مجلس، ج۲۴ ، ص ۲۵۶؛
- ۴۶۹ کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران (۲۳۶ص، قرن دهم) فهرست دانشگاه تهران، ج ۳ بخش ۲، ص ۸۲۲؛
- ۶۱۸۵ کتابخانۀ مجلس (۴۹۱ص، قرن یازدهم) فهرست مجلس، ج ۱۹ ، ص ۱۷۶؛
- ۷۴۸۸ کتابخانۀ آستان قدس رضوی (۶۰گ، قرن دوازدهم) فهرست آستان قدس، ج ۸، ص ۱۳؛
- ۵/۳۵۵۰ کتابخانۀ ملک (۱۲۳۱ ﻫ) فهرست ملک، ج ۶، ص ۴۸۲؛
- ۲ کتابخانۀ مدرسۀ فاضلیۀ مشهد (۶۰ گ) فهرست فاضلیه، ص ۲۴۴؛
- ۶۳۹۸ کتابخانۀ مجلس (۴۵۲ص) فهرست مجلس، ج۱۹، ص ۵۱۰.
این نسخه توسط مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور) بازخوانی شده و به چاپ رسیده است.
منابع
1. شیرازی، قطب‌الدین. (قرن هفتم). اختیارات مظفری. نسخ خطی کتابخانۀ مجلس. تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
2. قاسملو، فرید. (۱۳۹۱). فهرست‌وارۀ مشترک نسخه‌های خطی نجوم و علوم وابسته در کتابخانه‌های ایران. ج۱. تهران: سازمان چاپ و انتشارات دانشگاه آزاد اسلامی. چاپ اوّل.
3. گمینی، امیر محمد. (۱۳۸۸). تاریخ علم. مدل سیاره‌ای قطب‌الدین شیرازی در اختیارات مظفری. سال ۱۴. شمارۀ ۸.
